گيلأنˇ «چأرشمبه خأتۊنˇ» أفسأنه نمأدأن
گيلأنˇ «چأرشمبه خأتۊنˇ» أفسأنه نمأدأن
فيرۊزه مؤحسني
ايرأن-شنأسي أرشدˇ کأرشنأس
گيلکي وأگردأن: نيمأ رهبر
خۊلأصه
گيلأنˇ جؤغرأفييأ ؤ آب ؤ هوأ وأسي, أفسأنه-أنˇ جأجيگأ اۊنˇ مردۊمˇ دۊرۊن ايتأ خأصˇ جأجيگأيه. ايتأ أ أفسأنه-أن, «چأرشمبه خأتۊن» ايسه کي گيلأنˇ بۊمي فرهنگˇ دۊرۊن أنˇ جأجيگأ مخصۊصه ؤ خؤره مخصۊصˇ دأب دأره. أ وأرسي دۊرۊن چأرشمبه خأتۊنˇ أفسأنه أوردنˇ پسي, اۊنˇ نمأدأن ؤ اۊسطۊره-أنم وأشکأفيمي. بزين نظريه-أني کي اۊنأ ربط دأره, بۊخۊصۊص الييأده نظريه مرأ وأرسي کۊنيم. أ مقأله هدف چأرشمبه خأتۊنˇ أفسأنه اۊسطۊره-يي يؤ نمأدينˇ مأني-يأنˇ وأمختنه, هأتؤ, دأبأن ؤ بأورأني کي اۊنأ ربط دأره. هأنˇ وأسي ايطلأعأت کيتأبخأنه-يي جمأ بؤسته ؤ بزين وأشکأفته بؤبؤسته.
کيليدي وأژه-أن: أفسأنه, گۊل گۊلˇ چأرشمبه, ميرچأ الييأده, گيلأن
1- پيش گب
«چأرشمبه خأتۊنˇ» أفسأنه, گيلأنˇ ايتأ شنأسˇ أفسأنه-يه کي أنˇ کۊنه مردۊمˇ قديمي اۊسطۊره-أن ؤ بأورأنˇ دۊرۊن دره. أ أفسأنه دۊرۊن, ايتأعأقيلˇ پيرˇ زنأى ايسأ کي أنˇ ديمˇ پر برزخه ؤ سألي ايدفأ اۊنم چأرشمبه سۊري شبˇ ره خۊ تأريکˇ سأمأن, کي ايتأ قديمي چأ دۊرۊنه ؤ مألۊم ني-يه کؤيأ نهأ جأ , بيرۊن أيه. اۊن, خأنه-أنˇ وأرسي پسي وختي کي اۊشأنˇ تيميزيگي-يأ بيده, آفتأب نزه وأگرده خۊ جأ سر. أ پيرˇ زنأى کي أنˇ کردˇکأر جۊروأجۊره (مقأله دۊمبأله-أ فأندريد) تأنه تأزه سألˇ دۊرۊن آدمأنˇ سرنيويشتأ أرۊ اۊرۊ بۊکۊنه؛ هأنˇ وأسي گيلأني-يأن اۊنأ خأيلي ايحترأم کۊنيدي يؤ أنˇ وأسي کي اۊنˇ محبتأ بدس بأوريد ايسري کأرأن کۊنيدي يؤ دسخۊش فأديدي.
أ أفسأنه دۊرۊن, گيلأني-يأن هر سأل هأ شبˇ دۊرۊن, اۊنˇ أمؤنˇ رأفأ ايسيد ؤ اۊنˇ خؤشحألأ کۊدنˇ ره, پيش پيش خۊشأنˇ خأنه-أ تيميزأ کۊنيدي, تأزه رخت دۊکۊنيدي, اۊ خۊردني-يأن کي چأرشمبه سۊري شبˇ شينيدي جأ أنگأره دينيدي يؤ خأنه ئي کش تأ صؤب ايتأ سفره وأشأنيدي. اۊشأن بأور دأريدي کي پيرˇ زنأى أ شبˇ دۊرۊن, خأنه-أنˇ سر زئنˇ پسي, تيميزترين خأنه دۊرۊن شه, غذأ خۊره ؤ أ کأرˇ مرأ اۊشأنˇ خأنه تأ سألˇ ديگه هأ مؤقه پۊر برکت مأنه؛ أممأ أگه پيرˇ زنأى رضأ نبه, خۊشي رنگأ نيدينيدي.
أ أفسأنه بأقي جأئأنˇ دۊرۊنم چن جۊر نأمˇ مرأ ؤ چن جۊر کردˇکأر ؤ دأبˇ مرأ تقريبن هأتؤ ايجرأ به. أ مقأله دۊرۊن أ وأورس آوج بدأ به کي أ أفسأنه کۊنه گيلأني-يأنˇ قديمي بأورأن دۊرۊن دره. شأ گؤفتن کي ويشترˇ قديمي بأورأن, أنˇ وأسي کي أمي دؤره مرأ همأهنگ نيبيد يأ زمأنه عوضأ بؤستنˇ وأسي, جه بين بۊشؤده يأ ايپچه تغيير مرأ شأ اۊنˇ اۊسطۊره-يي دلله پأمأله-أ, بعضي-تأ أفسأنه-أن ؤ دأبأنˇ دۊرۊن دئن.
2- وأمختنˇ سأبقه
چأرشمبه خأتۊنˇ دأبˇ ره, گيلأنˇ مردۊم-شنأسي مقأله-أنˇ دۊرۊن, بۊخۊصۊص نؤسأل (عأيد) دأبˇ سر مطلب زييأد بأمؤ دأره, مثن شأ جشنها ؤ آيينهاى مردم گيلان, مأمدˇ بؤشرأ ؤ طأهرˇ طأهري ايجأنأ کأرأ نأم بردن؛ أممأ تأ هسأ اۊتؤ کي وأسي نيويسأئأن ؤ محققأن چأرشمبه خأتۊنˇ أفسأنه نمأدأنأ وأمخته-بيد, وأنمختد.
چنتأ أرزشمندˇ کأرأنˇ جأ محلي أفسأنه-أنˇ نيويسأ ؤ محقق, علي تسليمي کأرأنأ, يأ عليرضأ حسن زأده أفسأنه زندگأن-أ شأ ايسٚم بردن. أ مقأله بينيويشته-کسأن, محلي أفسأنه-أنˇ محققأنˇ نظرأنˇ جأ ايستفأده بۊکۊده دأريد؛ نمأدشنأسأن ؤ اۊسطۊره شنأسأن, شۊأليه, گربرأن ؤ کؤپرˇ نظريه-أنˇ جأيم ايستفأده بۊکۊدد ؤ خؤرم نتيجه-أ فأرسئده.
3- أصلي نظريه-أن
ميرچأ الييأده, رۊمأني پيله اۊسطۊره شنأس (1907-1986) ايبتدأيي جأمعه-أن ؤ قؤمأنˇ اۊسطۊره-أنأ , کي بشرˇ تأريخˇ دۊرۊن أشأنˇ نقش مۊهيم بۊيأ , وأرسي بۊکۊده ؤ خۊ وأرسي دۊرۊن به أ نتيجه فأرسه کي أ پيشرفته دۊنيأ دۊرۊن بعضي-تأ اۊسطۊره-يي کردˇکأرأن, يني تۊمأمˇ اۊ آييني کأرأني کي آدمأن کۊنيدي, اۊشأنˇ نۊمۊنه-أنأ خۊدأئأن ؤ اۊسطۊره-أن أنجأم بدأ دأرد ؤ هرتأ دؤره دۊرۊن آدمأن خألي اۊ کأرأ دۊمرتبه أنجأم ديهيدي. اۊنˇ نظر, آدمأن اۊشأنˇ دۊمرتبه أنجأم دأنˇ مرأ زمأنأ خۊ جأ سر دأريدي يؤ أ کأرˇ مرأ, خۊدأئأنˇ دؤره دۊرۊن زيود. هأنˇ وأسي, بۊدۊنيأ أمؤن, گۊذأرˇ دأبأن, ايزدوأج, مردن, جشنأن, خؤرأ پأکۊدن, بيگيلأ کۊدن, جنگ ؤ ألبأقي, همه-دأنه پيشترأن نهأ بۊ.
1-3 چأرشمبه خأتۊنˇ أفسأنه
گيلأني-يأن ايتأ شيرينˇ نٚقٚل چأرشمبه خأتۊنˇ جأ تأريف کۊنيدي. هرسأل ايتأ زنأى به ايسمˇ چأرشمبه خأتۊن, چأرشمبه سۊري شبˇ ره بييأبأنˇ ايتأ چأ جأ بيرۊن أيه ؤ صؤبˇ سرأ وأگرده هۊ دۊرۊن. اۊن, شبˇ ره شه مردۊمˇ خأنه-أنˇ دۊرۊن ؤ اۊشأنˇ خأنه تيميزيگي يؤ اۊشأنˇ غذأ تيميزي-يأ فأندره. تيميزترين خأنه دۊرۊن غذأ خۊره ؤ خأنه-أ برکت ديهه.
اۊنˇ غذأ مأمۊلن مأست, مأيي يؤ کوأره. أگه خأتۊن ايتأ خأنه جأ رضأ نبه, اۊ سأل اۊ خأنوأده ره سييأ سأله. اۊن گنجأنˇ جأجيگأيأ دأنه. گيدي کي ايتأ مردأى خأتۊنˇ چأيأ بييأبأنˇ دۊرۊن بييأفته ؤ چأرشمبه سۊري شبˇ ره هۊ چأ سر اۊنˇ رأفأ بئسأ. نيصفˇ شبه يؤکؤ چأ آب پؤلؤخ پؤلؤخ بۊکۊده. وأخبأ بؤسته خأتۊن خأيه چأ جأ بأيه بيرۊن. چأ آبˇ شۊرش کي بۊخۊفته, خأتۊن بأمؤ بيرۊن, خۊ سرأ رأستأ کۊده, مردأکأ بيده بۊگؤفته: «چي خأيي؟» مردأى کي تأپ تأپه بؤبؤسته بۊ خأتۊنأ بۊگؤفته: «گنجˇ جأجيگأيأ مرأ بۊگۊ» خأتۊن آوجأ دأ: «خأ, أممأ شرط دأره. من ايتأ دکش ترأ دهم, أگه تحمؤل بۊکۊدي, گنجˇ جأجيگأيأ ترأ گم». مردأى قۊبۊل بۊکۊده. خأتۊن اۊنأ دکشأ دأ ؤ مردأى بي هۊشأ بؤسته ؤ بکفته زيمينˇ سر. وختي کي به هۊش بأمؤ آفتأب آسمأنˇ وسط دۊبۊ (تسليمي, 1390: 202).
2-3 گيلأني-يأنˇ بأورأن ؤ دأبأن چأرشمبه خأتۊنˇ أفسأنه ره
أ أفسأنه گبˇ سر, أ شبˇ دۊرۊن گيلأنˇ همه-تأ سأمأن, چأرشمبه خأتۊنˇ ره چن جۊر غذأ چأکۊنيدي. اۊشأن چنتأ مخصۊصˇ غذأيأ خأتۊنˇ شين دأنيدي کي اۊنˇ مخصۊصˇ سفره سر, به ايسمˇ «چأرشمبه خأتۊنˇ سفره» سر نيهيدي, کي مأست, مأيي يؤ کوأره.
تألشأن کي اۊنأ «چأرشمبه خأتۊن» گيدي يؤ اۊنأ يک شۊشه بۊلندˇ گيسˇ گۊلأبٚتۊن دۊخأنيدي (موسوي, 1386: 75) بأور دأريدي کي خأتۊن, چأرشمبه سۊري شبˇ ره, خۊفتنˇ مؤقه, اۊشأنˇ خأنه-أنأ وأرسي کۊنه (رفيعي, 1386: 100) ؤ أگه غذأ نمأنه, برزخأ به. هأنˇ وأسي, تألشˇ زنأکأن دۊتأ سيوأ سفره أنگأره دينيدي؛ ايتأ خأنوأده ره ايتأيم چأرشمبه خأتۊنˇ ره. اۊشأن اۊ شبˇ دۊرۊن همه-تأ خۊردني-يأنˇ جأ, ايپچه اۊسأنيدي يؤ خأنه ئي کش اۊ هف قلم سفره-يي کي «چأرشمبه خأتۊنˇ» سفره نأم دأره سر, نيهيدي.
مأسألي-يأن بأور دأريدي, أگه خأتۊن أ شبˇ دۊرۊن ايتأ خأنه تيميزيگي جأ أنأ خۊش بأيه ؤ اۊ خأنه غذأيأ بۊخۊره, خأنخأ خير ؤ برکت زييأدأ به (عأشۊري, 1385: 234). گنجأنˇ جأجيگأ جأ وأخبأ بؤستن ؤ نأجه-أنأ فأرسئن, أ أفسأنه-يي شخصيتˇ ايتأ کردˇکأرأنه؛ هأنˇ وأسي مردۊم بأور دأريدي أگه اينفر اۊ چأيأ بييأفه ؤ اۊ شب چأ سرأ خأتۊنˇ بيرۊن أمؤنˇ رأفأ بئسه, هرچي اۊنˇ جأ بخأيه, اۊنأ فأده.
ألبأقي دأبأن کي چأرشمبه خأتۊنأ ربط دأره, کؤرأنˇ نأجه-يه, چأ آبˇ جأ. کؤرأني کي أشأنˇ مردأ بؤستنˇ مؤقه-يه ؤ أشأنˇ ديل خأيه مردˇ ره بيبيد, أ شبˇ دۊرۊن شيدي ايتأ چأ ورجأ, خۊشأنˇ سرأ تأوديد اۊنˇ دۊرۊن ؤ چأ آبأ گلأسأ بيدي, بزين خۊشأنˇ نأجه-أ گيدي. بعضي-يأنم وختي کرأ آبأ فأندريدي, ايتأ دوسته قۊفلأ وأکۊنيدي أ نأجه مرأ کي أشأنˇ طأله قۊفٚل وأبه (بۊشرأ ؤ طأهري, 1388: 85 و 86).
پيربأزأري-يأن بأور دأريدي کي أگه اينفر چأرشمبه سۊري, مغرسره, ايتأ قديمي چأ کي هف سال اۊنˇ جأ آب وأنقۊشته-بيدˇ سر بشه ؤ چأرشمبه خأتۊنأ دۊخأنه, اۊنˇ آب پؤلؤخ پؤلؤخ کۊنه ؤ اگه نترسه ؤ نۊگرۊزه, چن دقه پسي هر تأ نأجه کي بدأره-يأ فأرسه (غۊلأمي کفترۊدي, 1379: 224). شفتي-يأن اعتقأد دأريدي کي چأرشمبه خأتۊن هر سأل هأ رۊزˇ دۊرۊن أيه ؤ وأگرده چأ دۊرۊن؛ پس هرکس کي نٚذٚر دأره, مغرسره شه چأ سر, اۊنأ دۊخأن زنه ؤ خۊ نأجه-أ اۊنأ گه (أفشأري-يأن, 1388: پ 254-255).
3-3 چأرشمبه خأتۊنأ اعتقأد دأشتن ألبأقي قؤمأنˇ دۊرۊن
چأرشمبه خأتۊنˇ أفسأنه بأقي نۊمۊنه-أنأ, شأ ايرأنˇ بأقي سأمأنأنˇ دۊرۊن يأفتن. اۊشأن هرسأل چأرشمبه خأتۊنˇ أفسأنه وأگۊيأ مرأ, دۊمرتبه خأتۊنˇ نقلˇ دلله جأ اۊنأ دۊخأنيدي وأقعي زيويشˇ دۊرۊن ؤ اۊنˇ مرأ هرچن پيسخأله, زيويدي.
بهبهأنˇ زيدۊنˇ مردۊم, ايتأ مؤجۊد به ايسمˇ زي عأيدأ (عأيدˇ مأر) اعتقأد دأريدي. ذي عأيد, هف رۊزˇ أولˇ عأيد, أيه خأنه-أنأ سر زنه ؤ همه جيگأيأ وأرسي کۊنه. أگه خأنه مۊرتب ؤ تيميز ببه ؤ غذأيم بمأنه, خؤشحألأ به. هأنˇ وأسي حله عأيد نأمؤ تأ هفتۊمˇ عأيد, برکتˇ جأ دۊرۊن بأقلأ, کؤنأر ؤ رأزييأنه نيهيد (گنجي, 1389: 55).
آذربأيجأنˇ تکأبˇ آدمأن, «چأرشمبه خأتۊنأ» خأنوأده-أنˇ برکت-دأنˇ کس دأنيدي. اۊشأن أ شبˇ دۊرۊن خۊشأنˇ أرده أمبأرˇ ديفأرأ نم زنيدي يؤ أرده مرأ, ايتأ زنأکˇ ديم پرأ کشيدي کي کترأ خۊ دس دأره ؤ ايتأ تييأن أنˇ جۊلؤب نهأ. اۊشأن گيلأني-يأنˇ مأنستن اعتقأد دأريدي کي خأتۊن أ شبˇ دۊرۊن خأنه-أنأ وأرسي کۊنه ؤ خۊ مرأ خير ؤ برکت أوره. هأنˇ وأسي ايپچه قۊرقأ (بيبيشته بج) خۊشأنˇ خأنه هرره سر فۊکۊنيدي کي اۊنأ «چأرشمبه خأتۊنˇ» سأم دأنيدي (نظرزأده, 1391: 169).
ايرأنˇ کۊردأن, بأهأرˇ أولي شبˇ ره ايتأ مخصۊصˇ آش دأريدي به ايسمˇ «ئأشي کي وأنووي ئه وه لي» يني کئوأني أولˇ بأهأرˇ مخصۊصˇ آش. پختنˇ پسي, أول ايپچه اۊنأ دۊکۊنيدي پئله دۊرۊن ؤ خۊفتنˇ مؤقه اۊنأ نيهيدي کله ورجأ. اۊشأن بأور دأريدي کي خأتۊن اۊنأ خۊره ؤ اۊ خأنوأده ره دۊعأىˇ خير کۊنه کي أشأنˇ رۊزي زييأدأ به ؤ اۊنˇ رضأ, خأنه برکتأ زييأدأ کۊنه (شۊعأيي ؤ پيرزأدي, 1387: 49).
هأتؤ, هۊرمۊزگأنˇ مينأبˇ مردۊمم اعتقأد دأريدي کي نؤرۊز ايتأ مأر دأره کي خۊفتنˇ مؤقه اۊشأنˇ شکمأ وأرسي کۊنه. أگه بيدنه کي اينفر سئره, تۊمأمˇ سأل, اۊنˇ رۊزي بۊد کۊنه؛ نيويره, اۊنˇ رۊزي اۊ سأله کمأ به ؤ اۊ سأل ويشتر ويشتأيي کشه. هأنˇ وأسي أ رۊزأن جۊکۊل ؤ پييأزأ, نؤرۊزˇ مأرˇ ره, نيهيدي خأنه درآستأن (سعيدي, 1386: 177).
چأرشمبه خأتۊنˇ نيشأنه-أنأ شأ رۊسي أفسأنه-أن ؤ اۊسطۊره-أنˇ دۊرۊنم دئن. رۊسأن ايتأ خييألي مؤجۊدي کي أنˇ ايسٚم دمۊوي ايسه-يأ اعتقأد دأريدي ؤ گيدي کي أشأنˇ خأنه کله دۊرۊن زيوه. هرچن کي أ مؤجۊد مرد ايسه, أممأ اۊنˇ کردˇکأرأن خأتۊنˇ کردˇکرأنأ مأنه. اۊشأن اعتقأد دأريدي کي دمۊوي أشأنˇ پيله-پئرˇ رۊح ايسه کي خأنوأده-أ پأيه. اۊن شبأن خۊ جأجيگأ جأ أيه بيرۊن ؤ ايوأر ايوأر شئطأني کۊنه ؤ خأنه آدمأنأ چۊمليز گيره يأ ظرفأنأ ايشکنه؛ هأنˇ وأسي اۊنˇ رضأ وأسي, خأنه ئي کش ايپچه حليم يأ ايپچه برکت نيهيدي. اۊن چأرشمبه خأتۊنˇ مأنستن آينده-أ خأنه آدمأنˇ ره چأکۊنه. أگه ئي وخت اينفر ايتأ پشمألۊ ؤ سرد ؤ کۊلۊفتˇ دسˇ مرأ, خأبˇ جأ دپرکه, حؤکمن دمۊوي بۊ يؤ ايتأ فأجعه خأنوأده ره ايتفأق دکفه (وأرنر, 1385: 37).
4- چأرشمبه خأتۊنˇ أفسأنه نمأدأن ؤ نيشأنه-أنأ وأشکأفتن
4-1 چأ
چأ, اۊسطۊره-أن ؤ دأستأنأنˇ دۊرۊن ديوأن ؤ يۊهأئأن ؤ حتتأ جيگأ بدأ گنجأنˇ سأمأنه کي ايتأ يۊهأ اۊنˇ پأسپأنه. چأ, لأ بدأ فسکأنˇ سأمأن ؤ وأخبأ بؤستنˇ نمأد ؤ هأتؤ, آدمي کي به شنأخت برسئکˇ نمأده (شۊاليه ؤ گربرأن, 1379: 2/485).
سلتˇ سيويلˇ دۊرۊن
آبأن, سلأن, نظر بۊکۊده چأئأن ؤ اۊشأنˇ مأنستن, جأدۊيي خأصيت دأريدي يؤ سلأن, پري-يأنˇ سأمأنه. اۊيتأ دۊنيأ بلته نى به حيسأب أييدي يؤ آبˇ نيرۊئأن خۊدأئأنˇ پيش-گۊيي حيکمتأ نيشأن ديهه (کؤپر, 1392: 17).
ويشترˇ دأستأنأنˇ دۊرۊن پألوأن, ايتأ سييأ چأ دۊرۊن بۊشؤ پسي, وختي ايتأ بأرˇ مۊشکيلأنˇ جأ دوأرسته, حأيقتأ فأرسه. ايتأ نۊمۊنه حضرتˇ يۊسۊب (ع) ؤ چأ دۊرۊن گير دکفتنˇ دأستأن, تأ مصرˇ عزيز بؤستنه. جه اۊ پألي, چأ, آب ؤ زيويشˇ جأجيگأيه (تسليمي, 1381: 111). چأيأ شأ عألمˇ غيب ؤ پۊر فسک دأنستن؛ چۊنکي هي کس چأ دلله جأ وأخب ني-يه ؤ خأتۊن, اۊنˇ جأ بيرۊن أيه. آب, وأخبي يؤ زيويش ؤ سۊ نۊمۊده. چأ تأنه وأخبي يؤ سۊ جۊنبشˇ نۊمۊد ببه (عأشۊري, 1385: 249).
فرهنگ نمأدهأى آييني دۊرۊن, چأ زنأکه ؤ پيلدأنه رحمˇ نمأد ؤ بيجيري دۊنيأ مرأ ارتبأط دأره ؤ ويشتر, عيلأج-کۊنˇ آبأن دأره ؤ جأدۊيي ايسه ؤ نأجه-أنأ برآورده کۊنه (کؤپر, 1391: 115).
چأ همه-تأ سۊنتأنˇ دۊرۊن نظر بۊکۊده-يه ؤ سه تأ کيهأنˇ نظمˇ جأ کي زيمين ؤ زيمينˇ جير ؤ آسمأن ببه جأ چأکۊده بؤبؤسته ؤ سه تأ عؤنصؤرˇ آب, بأد ؤ خأکˇ جأيه ؤ اۊشأنˇ پأمخته رأيه. (شۊأليه ؤ گربرأن, 1379: 2/484). چأ آب, گيلأني-يأنˇ ويجأيم نظر بۊکۊده-يه. اۊشأن أ شبˇ دۊرۊن ايتأ چأ ورجأ شد ؤ هأتؤ کي آبأ گلأسأ بؤسته دأرد, خۊشأنˇ حأجتأ طلب کۊنيدي.
هأتۊ, همه-تأ دينأنˇ دۊرۊن, چأ آب ؤ بيلکؤل وأخۊردني آبأ تۊلأ کۊدنأ, بد دأنيدي. چأ, ميلتأن ؤ فرهنگأنˇ نمأدشنأسي دۊرۊن جۊروأجۊره؛ چۊنکي «هأرۊت ؤ مأرۊتˇ» دأستأنˇ دۊرۊن چأ, اۊشأنˇ ايلأهي عذأبˇ جأجيگأيه. هأرۊت ؤ مأرۊت کي ايتأ زنأى, زؤهره نأمأ ديل دوسته-بيد, فسأد ؤ لأ بؤستنأ دۊچأرأ بؤستيد. هأنˇ وأسي دکفتيد بأبلˇ خۊلدأنئکˇ دۊرۊن (يأحقي, 1391: 189).
2-4 شب
فرهنگ نمادها دۊرۊن, شب, بأقي نمأدأنˇ مأنستن دۊجۊره: ايتأ تأريکي کي شبˇ دۊرۊن شؤن ؤ دۊمرتبه ايجأنأ بؤنأ مأنه ؤ اۊ نأخۊدآگأ جيگأ دأنه کي شبˇ خأبˇ دۊرۊن آزأتأ به. اۊيتأيم, ئي مؤقه کي رۊزأ به ؤ زيويشˇ سۊ بيرۊن بأيه (شۊأليه ؤ گربرأن, 1379: 4/30). چأرشمبه خأتۊنˇ أفسأنه دۊرۊن, خأتۊن, خأبˇ مأنستن اۊشأنˇ نأخۊدآگأ جأ بأمؤ دأره.
هأتؤ, شبأ تألأن تألأني-يي دأنيدي کي, اۊ أولسر دره بۊ, يني دۊنيأ چأکۊده بؤستنˇ پيش ؤ بۊدۊنيأ أمؤن, قبلˇ اينکي دۊمرتبه بۊدۊنيأ بأييم يأ تأزه دأبˇ دۊرۊن شؤنˇ پيش (کۊپر, 1391: 232). ايرأني-يأن اعتقأد دأريدي کي شب, تأريکي يؤ سييأيي يؤ شئطأنˇ نيشأنه-يه. ايرأني-يأن شبأ هرتأ ايتفأقˇ کۊنه دأنيدي کي اۊشأنأ بأل زنه ؤ پيلله-أ کۊنه؛ ايجۊر کي فأرسي أدبيأتˇ دۊرۊن أ جۊمله کي گه «شب ايتفأقأنˇ جأ شکم اۊسأده بۊ» پۊر تکرأر بؤبؤسته دأره.
3-4 رۊز
رۊز, دۊمرتبه زيويستنˇ نيشأنه-يه. تأريکي ديوأ سر بؤستن ؤ شبˇ لأ بدأ فسکأنˇ بۊرۊز دأنˇ پسي-يه. چأرشمبه خأتۊن نى ايتأ پۊر فسکˇ شبˇ پسي, خۊرˇ أولي شبقˇ پسي, خۊ پۊر فسکˇ جأجيگأ دۊرۊن شه ؤ تأ سألˇ ديگه هۊيأ ايسه.
ايرأنˇ دۊرۊن, رۊز ؤ اۊنˇ سۊ أهۊرأيي خؤرم نمأدأنيد ؤ شأدي يؤ خأصˇ بختي يؤ کأرأنˇ تۊشکه وأبؤستنه (کزأزي, 1390: 169). رۊزˇ سۊ شبˇ تأريکي رۊبۊرۊ, ويشتر نۊمۊد دأره. سييأيي يؤ سيويدي کي شب ؤ رۊزˇ نمأدأنيد, هميشک کس کسˇ مرأ به کشمکشيد. سيويدي رۊزˇ سۊ نمأده. أ نمأد کؤترˇ سيويدˇ پرˇ دۊرۊن ـ کي صۊلح ؤ آشتي نمأد ايسه ـ کلأچˇ سييأ پرˇ رۊبۊرۊ ـ کي شبأنˇ ظۊلمأتˇ پۊر فسکي نيشأنه-يه ـ کأميلن مألۊمه (هۊن, 170).
صبح اميد که بُد معتکف پردۀ غیب گو برون آی، که کار شب تار آخر شد
(حافظ، 1377: 63)
هأتؤ, رۊز ؤ خۊرˇ أولي سۊ, عأمييأنه أفسأنه-أنˇ دۊرۊن جأدۊگرأنˇ بأطيلˇ سحره کي بأعيث به نقلأنˇ پألوأن, جأدۊگر ؤ مضرتˇ يۊهأ کؤکلأ جأ جيويزه. هۊتۊيي کي پيشتر بۊگؤفته بؤبؤسته گيلأنˇ دۊرۊن بأقي جأئأنˇ مأنستن, مردۊم أ شبˇ دۊرۊن, خۊشأنˇ کؤرأنˇ دۊسته بختˇ وأ بؤستنˇ ره يأ خۊشأنˇ بأغ ؤ بۊلأغ ؤ بيجأرˇ بۊد کۊدنه چنتأ کأر أنجأم ديهيدي؛ ايتأ جأدۊيي شب کي خۊرˇ شبقˇ دتأوستنˇ مرأ خۊ جأدۊيي خأصيتأ جه دس ديهه.
4-4 قديمي بؤن
چأرشمبه خأتۊنˇ جأجيگأ, وأ خأص ببه کي شأ بأورأنˇ دۊرۊن يأ أفسأنه-أني کي اۊنأ مربۊط به جأ اۊنˇ خۊصۊصيتأ فأمستن. اۊنچي کي أ مؤردˇ دۊرۊن مۊشترکه, چأ قديمي بؤنه. مثن أفسأنه-أنˇ دۊرۊن, خأتۊنˇ جأجيگأيأ ايتأ قديمي چأ دأنيدي کي بييأبأنˇ دۊرۊن نهأ يؤ پيربأزأري-يأن اعتقأد دأريدي کي ايتأ قديمي چأ نهأ کي هف سأل به کي اۊنˇ جأ آب وأنقۊشتده (غۊلأمي کفترۊدي, 1379: 224).
قديمي بؤن يني مأقؤل زمأتˇ شينه. چأ قديمي بؤن نى, أفسأنه مأقؤل زمأتي-يه مردۊمˇ مييأن, کي أفسأنه چأکۊده بؤستنأ نيشأن ديهه کي مألۊم ني-يه أکه شينه.
5-4 بيدأر ايسأن
أ أفسأنه دۊرۊن, هرکس چأيأ بييأفه, وأ بيدأر بئسه تأ خأتۊن اۊنˇ جأ بأيه بيرۊن ؤ گنجˇ جأجيگأ کي هۊ زيويشˇ بنأ اۊسأن ايسه-يأ, اۊنأ بأمؤجه.
بيدأر ايسأن, رۊحˇ حأييقي هؤوييتأ قۊبۊل کۊدن ؤ تأييد کۊدنه؛ يني اۊنˇ آسمأني أصلأ قۊبۊل کۊدن. خألي آدمˇ بيدأرأ کۊدنˇ پسي-يه کي اۊ «قأصيد» آزأتأ بؤستن ؤ خلأصأ بؤستنˇ وعده-أ اۊنأ دهه ؤ آخربسره اۊنأ آمؤجه کي اۊنˇ کردˇکأر أ دۊنيأ دۊرۊن وأ چۊتؤ ببه . . . نۊخۊفتن رۊحˇ قؤدرتأ نيشأنˇ ديهه ؤ بيدأر ايسأن, يني بيلکؤل وأخبدأر ؤ رۊحˇ دۊنيأ دۊرۊن ايسأنه (اليأده, 1391: 164-165).
خۊفتنأ سر بؤستن اۊسترألييأيي قبيله-أنˇ تشررۊفˇ ايتأ قديمي دأبه کي مؤفق بؤستنˇ پسي, شيدي زيويشˇ بعدي مرحله دۊرۊن. ميلتأنˇ اۊسطۊره-أنˇ دۊرۊن, بيدأر ايسأن ؤ خأبˇ مرأ کشمکش کۊدن, أنˇ وأسي کي زيويشˇ مأددي يؤ معنوي حأيقتأن آشکأرأ به, بيده به. گيلگمش, بينؤنهرينˇ اۊسطۊره-يي پألوأن, بي مرگي ره وأسي شيش شبأندˇرۊزأ اۊتنأپيشتيمˇ جزيره دۊرۊن بيدأر بئسأبي؛ أممأ مؤفق نؤبؤسته ؤ نتأنسته بزيوه (هۊن, 165).
5- أفسأنه وأشکأفتن
ويشترˇ مردۊم مأقؤل-زمأت تأ هسأ خۊشأنˇ اعتقأدأن, بأورأن, نأجه-أن ؤ نأاۊميدي-يأنأ دأستأنأنˇ دۊرۊن أوريدي يؤ أنˇ وأسي کي أشأنأ هؤويت فأديد ؤ فأرسيد يأ اينکي اۊشأنˇ جأ بۊگرۊزيد, پألوأنأن, اۊسطۊره-أن ؤ دأبأنأ چأکۊنيدي يؤ اۊشأنˇ تکرأرˇ مرأ, خۊشأنˇ اۊ نأجه-أنأ کي دسفأرس ني-ييدأ دسفأرس چأکۊيدي. أ مؤضۊيأ شأ چأرشمبه خأتۊنˇ أفسأنه دۊرۊن آشکأرأ دئن.
محققأن ؤ اۊشأني کي أفسأنه-أن ؤ عأمييأنه دأستأنأنأ وأرسي کۊنيدي, چأرشمبه خأتۊنˇ أفسأنه وأرسي جأ, چن جۊر نظر دأريدي. اۊشأن خأتۊنأ ايتأ فريشته, پري, آنأهيتأ ايلأهه يأ مۊرده-أنˇ پأسپأن دأنيدي کي همچين شبˇ دۊرۊن, آشکأرأ به ؤ آدمأنˇ آينده اۊنˇ رضأ يأ نأرضأيي گيرۊبه.
هأتۊ, بعضي-يأن اۊنأ ايتأ خييألي يؤ أفسأنه-يي شخصيت دأنيدي کي ايسلأمˇ پسي چأکۊده بؤبؤسته. دۊمبأله دۊرۊن بعضي-تأ أ نظرأنأ وأخأنيم.
5-1 أفسأنههأى مردم گيلأنˇ نيويسأ, چأرشمبه خأتۊنأ پري-يأنˇ جأ دأنه کي ايتأ مخصۊصˇ شبˇ دۊرۊن خۊ تأريکˇ جأجيگأ جأ أيه بيرۊن ؤ آدمأنأ به دأشتˇ دأرأيي يؤ بأختأوأري فأرسأنه.
پري ايتأ خييألي يؤ مأورأىˇ طبيعي مؤجۊده کي أنˇ کۊنه قؤمأنˇ قديمي فيکر ؤ بأورˇ دۊرۊن دره. پري دؤره-يه بأستأنˇ دۊرۊن حؤکمن زن – ايزدˇ زأستن ؤ فتˇ فرأوأني بۊ کي بزين, أنˇ کردˇکأر ايجتمأعي شرأيطأن ؤ أخلأقي أرزشأنˇ دخألتˇ مرأ وأگردسته ؤ بؤبؤسته فغ-زن ؤ کسي کي آدمأنأ فيت دهه کأرˇ بدˇ ور ؤ بأعيث به پألوأنأن آوأره-أ بد يأ اۊشأنأ سر به سر نهه يأ بأعيث به کي أشأنˇ نأم دکفه (سرکأرأتي, 1396: 6-7).
پري مزديسنأ دينˇ دۊرۊن بؤبؤسته شئطأن, بزين فأرسي فرهنگ ؤ أدبيأتˇ دۊرۊن دۊمرتبه خؤرم کردˇکأر بييأفته (مۊسوي بجنۊردي, 1383: 13/618). پري نأم أوستأ دۊرۊن پئيري ؤ پئيريکأ بأمؤ دأره. اۊن ايتأ مۊلۊسˇ مؤجۊده کي خۊشگيله ؤ مؤنث کي شئطأن اۊنأ خۊدأپرستأنˇ رأ سر بنأ دأره تأ اۊشأنأ فغ بزنه ؤ ونأله کي خؤرم کأرأن بۊکۊند (اۊشيدري, 1389: 194). جه اۊ پألي, «پري-يأن, دۊنيأ مؤنثˇ نيرۊئأنˇ نمأد بيد کي تبديل بؤبؤستيد به أروأحي کي جهأنأ پأييدي بۊخۊصۊص گۊمأرأن, چۊمأرأن ؤ کۊئأنأ» (کۊپر, 1392: 74). روأنشنأختي نظريه-أنˇ جأ, پري رأبطه, جأدۊ, خييأل ؤ تۊرأ بؤستنˇ مرأ عأدي يؤ طبيعي ايسه ؤ بشرˇ نأخۊدآگأ نۊمۊده. پري اۊسطۊره-أن ؤ خييألأنˇ دۊرۊن هميشک زنأکأنأ مأنه (آنيمأ) (سرکأرأتي, 1393: 16).
فرهنگ نمأدهأ پري-يأ ايجۊر بشرˇ ذهنˇ چأکۊده دأنه کي قؤدرتˇ اؤخأنه ؤ اۊنأ به نأجه-أني کي دسفأرس ني-يه فأرسأنه. پري کي عجأيبي قؤدرتأنˇ نمأده ؤ جأدۊ صأحأبه, تأنه تغييرˇ شکل بدنه ؤ آدمأنأ به أشأنˇ پيلدأنه-ترين نأجه-أن فأرسأنه (شۊأليه, 1388: 2/218). قهرمأن هزأرچهره نيويسأ گه: پري-يأنˇ أفسأنه ؤ اۊسطۊره خؤرم کردˇکأر, أنˇ کي خطرأن ؤ تأريکي جأ دوأرستنˇ مخصۊصˇ ليمأ آشکأرأ کۊنيدي کي ترأژدي جأ, بيدي کؤمدي. هأنˇ وأسي دأستأنأنˇ ايتفأقأن وأقييي ني-ييد ؤ خييألي-ييد. اۊشأن, جأنˇ سر بۊستنˇ نيشأنه ني-ييد ولکي روأنˇ سر بؤستنˇ نيشأنه-ييد (کمپل, 1392: 36). اۊن اعتقأد دأره کي حتتأ أگه دأستأن ايتأ وأقييي شخصيتˇ شين ببه, اۊنˇ زيويش خييألي يؤ ايجۊر کي وأقييتˇ جأ خأيلي دۊره نيشأن بدأ به (هۊيأ). أ أفسأنه دۊرۊنم شأ دئن کي خأتۊنˇ زيويش وأقييي ني-يه ؤ دکشي کي گنج-وأمجأنˇ گۊشˇ کۊنأ زنه مرأ, حقˇ سأي کۊدأن دره کي اۊشأنˇ دۊخۊفته روأنأ بيدأرأ کۊنه.
جه اۊ پألي, پري-يأن بي مرگˇ مؤجۊدأنيدي کي شبأن, مخصۊصˇ سأعتأنˇ دۊرۊن خۊشأنˇ أشرأفي کأخ کي هلمأله-کس نتأنه اۊنأ بيدينه جأ, بيرۊن أييدي. أصلي وأورس أنˇ کي أگه چأرشمبه خأتۊنأ ايتأ پري بدأنيم ـ هرچن کي پري-يأنˇ کردˇکأرأنأ دأره ـ چي وأسي أ پري أشرأفي يؤ خۊشگيلˇ کأخˇ جأ, ايتأ تأريکˇ چأ سأمأن بۊکۊده دأره؟ چي وأسي آدمأنˇ فغ زئنˇ جأ, اۊشأنأ به اۊشأنˇ نأجه-أن فأرسأنه؟ يني اۊن حأيقت ايتأ پري-يه؟
2-5 مۊرده-أنˇ پأسپأن
بعضي-تأ محققأن خأتۊنأ مۊرده-أنˇ پأسپأنˇ وأگردأن دأنيدي کي زردشتي-يأنˇ بأورأنˇ سر, سأل کي تۊمأنأ به أييدي زيمين ؤ خۊشأنˇ نتأجأ سر زنيدي يؤ اۊشأنˇ حأل ؤ آوألˇ جأ خۊشحأل يأ نأرأحتأ بيدي.
«فريشته, اۊسطۊره-أن ؤ ايزدأنˇ جأيه ؤ ولکم خأتۊن اۊشأنˇ ديمˇ مأله ببه کي عأمييأنه نقلأنˇ دۊرۊن دره. هۊتؤيي کي خأتۊن آدمأنˇ خأنه-أ رۊزي جأ پۊرأ کۊنه, فريشته نى آدمأنˇ روأنأ شأدأ کۊنه. ايرأنˇ بأستأنˇ دۊرۊن مردۊم أ رۊزأنأ جٚشٚن گيفتيد» (تسليمي, 1390: 165-166). أ فريشته-أن, أولˇ بأهأر ؤ اينسأنˇ بۊدۊنيأ بأمؤ رۊزˇ ره, أييدي زيمينˇ سر (بهأر, 1391: 171).
فروردين خۊ نأمأ فريشته جأ بيگيفته دأره ؤ فروردينˇ جٚشٚن, مؤقه-يي ايسه کي فريشته-أن خۊشأنˇ نتأجˇ دئنˇ ره آسمأنˇ جأ فۊرۊز أييدي زيمين ؤ اۊنأ «مۊرده-أنˇ عأيد» گيدي (پۊردأوۊد, 1377: 583, 594). فروردينˇ جٚشٚن آخري جشنه کي 10 رۊز درأزه دأره کي 5 رۊز بمأنسته سأل تۊمأنأ به ؤ 5 رۊزˇ أولˇ تأزه سأله (هۊن, 596). فروردين يشتˇ بندˇ 49 دۊرۊن بأمؤ دأره: خؤرم مؤقدسˇ فريشته-أنأ آفرين گيم کي اينسأنˇ بۊدۊنيأ بأمؤ رۊزˇ جشنˇ ره خۊشأنˇ جأجيگأ جأ بيرۊن أييدي. 10 شب, پۊشت درن پۊشت وأخبأ بؤستنˇ ره أيأ ايسيدي (پۊردأوۊد, 1377: 2/71).
پس شأ گؤفتن چأرشمبه خأتۊنˇ أفسأنه ؤ بأقي سأمأنأنˇ أفسأنه-أنˇ جأ, سأل کي کرأ تۊمأنأ به (اينسأنˇ بۊدۊنيأ بأمؤ رۊز) خأتۊن اۊشأنأ سر زنه ؤ اۊشأنˇ حأل ؤ آوأل ؤ خأنه-أنأ وأرسي کۊنه. چأرشمبه خأتۊن گيلأني-يأنˇ گبˇ سر خألي ايتأ زنأکه نأ ويشتر؛ پس أگه مۊرده-أنˇ أروأح ببه, نوأ خألي ايتأ زنأکˇ گب ببه, هرچن چأرشمبه خأتۊنˇ بعضي-تأ کردˇکأرأن أ بأورˇ مرأ کي مۊرده-أنˇ أروأح, سأل کي تۊمأنأ بؤستن دره أييدي يؤ خۊشأنˇ نتأج ؤ خأنه-أني کي اۊنˇ دۊرۊن زيويستيدأ سر زنيدي مرأ جۊر أيه؛ شأ أنأ زردشتي آخري جشنˇ مرأ ايتأ دأنستن کي بزين, تأريخي يؤ مذهبي دليلأنˇ وأسي, پأچأ بؤسته ؤ بؤبؤسته ايرۊز ؤ ايتأ زنأى. أممأ اۊنچي کي أيأ وأ اۊنأ شک کۊدن گنجˇ جأجيگأيأ دأنستنه؛ چۊنکي فريشته-أن سأبق گنج ؤ جۊخۊفته چيزأنˇ جأ وأخب نيبيد.
3-5 آنأهيتأ
بعضي-يأن چأرشمبه خأتۊنأ ايرأنˇ بأستأنˇ آبˇ پأسپأن دأنيدي يؤ اعتقأد دأريدي چۊنکي چأ و آبˇ جأ بيرۊن أيه, پس شأ اۊنأ آنأهيتأ دأنستن. کردˇکأرأنى کي زنأکأن ؤ کؤرأن, سألˇ آخري چأرشمبه دۊرۊن, رۊخأنˇ آب أوردنˇ جأ أنجأم ديهيدي, آب ؤ اۊنˇ فريشته مؤقدس بؤنˇ نيشأنه-يه (حسن زأده, 1381: 1/131).
آب يشت بخشˇ 16, آنأهيتأيأ أتؤ شنأسأنه: . . . نأهيد آبˇ فريشته ايتأ خۊشگيلˇ کؤرکي کي قوي ايسه ؤ جوأن, آمأده-أ بؤسته, يک شۊشه, أصيل ؤ شريف, پأ قأبˇ جأ به بيجير سۊ کۊنˇ پأبزأر دۊکۊده سختˇ لأفندˇ مرأ (اۊشأنأ) قأيم دوسته . . . (پۊردأوۊد, 1377: 259). پس آنأهيتأ کي هۊ آبأنˇ فريشته-يه ايرأنˇ مذهبي اۊسطۊره-أنˇ دۊرۊن, وأ ايتأ جوأنˇ کؤرکي ببه, خۊشگيل ؤ يک شۊشه, نأ ايتأ پيرˇ زنأى کي بييأبأنˇ ايتأ قديمي چأ جأ بيرۊن أيه.
4-5 زردشتي-يأنˇ ويجدأنˇ فريشته
أفسأنههأى گيلأنˇ نيويسأ چأرشمبه خأتۊنأ ايجۊر دئه نيشأن ديهه کي خأتۊنˇ اۊيتأ کردˇکأر, يني برکت دأنه. تسليمي اۊنأ زردشتي-يأنˇ ويجدأنˇ فريشته مأنستن دأنه, کي دۊتأ ديم ؤ شخصيت دأره؛ برزخ ؤ زرخ کي بدتۊمأني يؤ تمبلي-يأ ضربˇ نٚسٚق کۊنه. زردشتي-يأنˇ ويجدأنˇ فريشته دۊتأ شخصيت دأره: ايتأ بدگيلˇ زنأى کي آدمأنˇ اۊ کردˇکأرأني ايسه کي بد ايسه ؤ رۊزˇ مأشر اۊنأ تأوده جهندمˇ دۊرۊن ؤ ايتأيم خۊشگيل کي آدمأنˇ اۊ کردˇکأرأني ايسه کي خؤرم ايسه ؤ رۊزˇ مأشر اۊنأ بره بهشتˇ دۊرۊن. خأتۊن نى دۊتأ شخصيت دأره: بدتۊمأني-يأنه برزخأ به ؤ آدمأنˇ حقˇ سأيأنˇ قدرأ دأنه (تسليمي, 1390: 166).
پس گب
چأرشمبه خأتۊن گيلأنˇ قديمي دأبه کي أ سأمأنˇ أفسأنه-أن ؤ اۊسطۊره-أنˇ جأ بأمؤ دأره ؤ مردۊمˇ زيويشˇ مرأ ايتأ مخصۊصˇ رۊزˇ دۊرۊن جۊرأ بؤسته دأره. گيلأني-يأن أ مخصۊصˇ رۊزˇ دۊرۊن أ أفسأنه-أ دۊمرتبه وأگۊيأ کۊنيدي. محققأن أ أفسأنه ؤ چأرشمبه خأتۊنˇ هؤويتˇ سر, هرچن پأچ, خۊشأنˇ نظرأ بۊگؤفتيدي ؤ اۊنأ ايرأنˇ قديمي اۊسطۊره-أن ؤ مؤجۊدأنˇ مرأ ايتأ بدأنستيد.
چأرشمبه خأتۊن همه-تأ بأورأن ؤ دأبأنˇ مأنستن أنˇ کۊنه ايرأني-يأنˇ قديمي اۊسطۊره-أنˇ دۊرۊن دره ؤ بزين هأ مييأن شرأيطأني کي پيش أيه مرأ (کؤ سأمأن, کؤ زمأت) هأتؤ مذهبي تغييرأنˇ مرأ, أ ديني بأور ايتأ أفسأنه مأنستن بؤبؤسته کي هأني هأنقد زمأت کي دوأرسته, مردۊمˇ بأورأن ؤ زيويشˇ دۊرۊن خۊ جأجيگأيأ بدأشته دأره.
أ مقأله-يأ تأنيدي أيأ جيرأ کشيد